Biofilm bakteryjny – co to i jak go usunąć z instalacji wodociągowej?

Biofilm bakteryjny zwykle kojarzy się z medycyną, jamą ustną czy trudno gojącymi się ranami, ale w praktyce dotyczy niemal każdego systemu, w którym przez dłuższy czas przepływa woda.

W instalacjach wodociągowych jest jednym z kluczowych, a często niedocenianych zagrożeń – wpływa na jakość wody pitnej, przyspiesza korozję elementów instalacji i stwarza ryzyko rozwoju groźnych zakażeń. Zrozumienie, czym jest, jak powstaje i dlaczego jest tak oporny na typową dezynfekcję, to pierwszy krok do skutecznego usunięcia biofilmu i ograniczenia jego ponownego powstawania.

Czym jest biofilm bakteryjny?

Biofilm bakteryjny to wielogatunkowa wspólnota mikroorganizmów – głównie komórek bakteryjnych, ale też grzybów i pierwotniaków – osadzona na powierzchni stałej i otoczona lepką warstwą substancji zewnątrzkomórkowych. Można ją porównać do „błony biologicznej”, która mocno przylega do podłoża i pełni funkcję ochronną dla tworzących ją drobnoustrojów. Zewnątrzkomórkowa matryca powstaje z polisacharydów, białek, fragmentów DNA, a także jonów metali oraz składników odżywczych obecnych w wodzie.

Taka warstwa może rozwijać się na różnych materiałach – od metalu i tworzyw sztucznych po beton – wszędzie tam, gdzie łączą się powierzchnia stała, woda oraz mikroorganizmy. W środowisku naturalnym biofilmy występują w zbiornikach wodnych, na kamieniach i roślinach. W organizmie człowieka z kolei biofilm tworzy się np. na powierzchni zębów czy błon śluzowych (bakterie w biofilmie chronią się przed układem odpornościowym i lekami, co prowadzi do nawracających infekcji). W instalacjach wodociągowych powstaje wewnątrz rur, zbiorników, wymienników ciepła, a także na powierzchniach armatury i perlatorów.

Jak powstaje biofilm w instalacjach wodociągowych?

Powstawanie biofilmu jest procesem stopniowym. Najpierw pojedyncze komórki bakterii osiadają na powierzchni, do której mają, choćby minimalną przyczepność. Następnie zaczynają wydzielać substancje tworzące śluzowatą matrycę, w której stopniowo powstają mikrokolonie. Z czasem przyłączają się kolejne gatunki mikroorganizmów – także te, które pływają swobodnie w wodzie – i w ten sposób powstaje zróżnicowana, przestrzenna struktura.

W głębszych warstwach biofilmu panują inne warunki niż na jego powierzchni: może tam być mniej tlenu, inne pH i większe stężenie produktów przemiany materii. To sprawia, że biofilm bakteryjny zbudowany jest z warstw różniących się składem gatunkowym i aktywnością metaboliczną. Taka organizacja zwiększa odporność biofilmu na środki dezynfekujące i inne czynniki zewnętrzne, a także utrudnia jego mechaniczne usunięcie.

Biofilm bakteryjny w instalacjach wodnych – gdzie występuje i dlaczego jest groźny?

Występowanie biofilmu w instalacjach wodnych jest praktycznie nieuniknione – wszędzie tam, gdzie woda stoi lub płynie wolno, gdzie występują nierówności, osady i mikrouszkodzenia powierzchni, tworzy się idealne środowisko dla drobnoustrojów. W systemach ciepłej wody użytkowej sprzyjają mu temperatury w zakresie 25–45°C, a w sieciach wodociągowych – obecność związków organicznych i mineralnych, które mogą stać się pożywką dla bakterii.

Biofilm pełni funkcję „bezpiecznego schronienia” dla mikroorganizmów. Chroni je przed działaniem środków dezynfekcyjnych, pozwala przetrwać okresy niekorzystnych warunków i stopniowo uwalnia pojedyncze komórki bakteryjne do wody. Bakterie obecne w postaci biofilmu mogą być wielokrotnie bardziej odporne na środki chemiczne niż te żyjące w wodzie w formie planktonicznej. Dotyczy to także patogenów odpowiedzialnych za zakażenia u ludzi, takich jak bakterie z rodzaju Legionella czy Pseudomonas.

Co więcej, obecność biofilmu pogarsza parametry fizykochemiczne wody: może zmieniać smak i zapach, zwiększać mętność, a także przyspieszać korozję metalu poprzez lokalne zmiany pH i stężenia jonów. Wszystko to przekłada się na mniejszą trwałość instalacji, częstsze awarie i wyższe koszty eksploatacji.

Biofilm a zdrowie użytkowników instalacji

Obecność biofilmu w instalacjach wodnych ma bezpośrednie znaczenie dla zdrowia użytkowników. Woda przepływająca przez powierzchnie pokryte biofilmem może zawierać zwiększoną liczbę drobnoustrojów, w tym bakterii chorobotwórczych. Do narażenia dochodzi nie tylko poprzez spożycie wody, ale również podczas kontaktu z aerozolem wodnym, np. w trakcie kąpieli lub korzystania z natrysków.

Mikroorganizmy bytujące w biofilmie są lepiej chronione przed działaniem środków dezynfekcyjnych oraz reakcją układu odpornościowego, co sprzyja utrzymywaniu się zakażeń i ich nawrotom. Z tego względu biofilm w instalacjach wodnych powinien być traktowany jako poważne zagrożenie sanitarne. Skuteczne ograniczanie ryzyka wymaga zaplanowanych i regularnych działań higienicznych, a nie jedynie sporadycznego czyszczenia instalacji.

Jak rozpoznać obecność biofilmu w instalacji wodociągowej?

Biofilm nie zawsze jest widoczny gołym okiem. Alarmujące mogą być:

• nieprzyjemny zapach wody,
• śluzowate osady na elementach armatury,
• przebarwienia i zacieki w zbiornikach czy na ściankach rur.
• W bardziej zaawansowanych przypadkach biofilm można wyczuć jako śliską warstwę na wewnętrznych powierzchniach instalacji.

Pewne rozpoznanie wymaga jednak badań mikrobiologicznych – pobrania prób wody i wymazów z instalacji oraz ich analizy laboratoryjnej. Dzięki temu można nie tylko potwierdzić istnienie biofilmu, ale także ocenić skład gatunkowy oraz aktywność kolonii, co ma znaczenie przy planowaniu działań naprawczych i wyborze metody dezynfekcji.

Jak usunąć biofilm bakteryjny z instalacji wodociągowej?

Usunięcie biofilmu z rozbudowanego systemu wodnego jest zadaniem wymagającym i niemal zawsze wymaga połączenia kilku metod – mechanicznych, chemicznych i fizycznych.

Czyszczenie i metody mechaniczne

Najpierw usuwa się luźne osady, kamień i część biofilmu z powierzchni rur i zbiorników. Wykorzystuje się m.in.:

• płukanie instalacji wodociągowej przy podwyższonym przepływie,
• czyszczenie hydrauliczne z użyciem zmiennych ciśnień,
• w wybranych systemach – mechaniczne szczotkowanie lub tzw. pigging, czyli przepychanie przez rurociąg specjalnych „wyciorów”.

Takie działania przywracają drożność instalacji, ograniczają miejsca, w których biofilm bakteryjny może się ponownie rozwijać i przygotowują powierzchnię do skuteczniejszego działania środków chemicznych.

Dezynfekcja chemiczna

Kolejnym krokiem jest dezynfekcja chemiczna instalacji wodnych. Stosuje się różne grupy związków: chlor i jego pochodne, dwutlenek chloru, nadtlenek wodoru z dodatkiem kwasu nadoctowego czy preparaty zawierające srebro lub miedź. Ich zadaniem jest zniszczenie pozostałych drobnoustrojów oraz rozbicie resztek matrycy biofilmu.

Kluczowe jest dobranie właściwego stężenia środka, czasu kontaktu oraz dokładne wypłukanie instalacji po zakończeniu procesu. Nieprawidłowo przeprowadzona dezynfekcja może zarówno okazać się nieskuteczna (biofilm pozostaje w głębszych warstwach), jak i spowodować uszkodzenia materiału rur lub wtórne skażenie wody.

Metody fizyczne – wsparcie dla chemii

W instalacjach ciepłej wody użytkowej stosuje się także metody fizyczne, takie jak dezynfekcja termiczna (krótkotrwałe podniesienie temperatury do wysokich wartości) czy promieniowanie UV. Same w sobie zwykle nie są w stanie usunąć uformowanego biofilmu, ale stanowią ważne uzupełnienie czyszczenia mechanicznego i chemicznego, ograniczając dalszy rozwój drobnoustrojów w systemie.

Profilaktyka – jak ograniczyć ponowne występowanie biofilmu?

Skuteczne usunięcie biofilmu to jedno, a zapobieganie jego nawrotom – drugie, równie ważne zadanie. W profilaktyce kluczowe są:

• prawidłowa eksploatacja instalacji (unikanie stagnacji, martwych odcinków),
• regularne płukanie i okresowe czyszczenie instalacji wodnych,
• kontrola temperatury wody i podstawowych parametrów fizykochemicznych,
• systematyczne badania jakości wody,
• dbanie o stan techniczny rur, zbiorników i armatury.

W obiektach wrażliwych – jak szpitale, domy opieki, hotele – takie działania powinny być opisane w procedurach i regularnie dokumentowane. Dzięki temu łatwiej wychwycić pierwsze objawy problemu i zareagować, zanim dojdzie do poważnego skażenia.

Surfaktanty i zaawansowane środki do walki z biofilmem

W zwalczaniu biofilmu coraz większe znaczenie mają preparaty, które łączą działanie biobójcze z właściwościami powierzchniowo czynnymi. Tradycyjne środki dezynfekcyjne działają głównie na powierzchni, a ich skuteczność zmniejsza się w kontakcie z gęstą, wielowarstwową strukturą biofilmu. Dlatego kluczowe znaczenie mają substancje zdolne jednocześnie do naruszenia jego matrycy oraz eliminacji mikroorganizmów ukrytych w jej wnętrzu.

Do tej grupy należą surfaktanty nowej generacji, takie jak Gemsur. Związek ten wyróżnia się dimeryczną budową, która przekłada się na bardzo silne właściwości powierzchniowo czynne oraz wysoką aktywność biobójczą. Obniżenie napięcia powierzchniowego poprawia zwilżanie i umożliwia skuteczniejsze wnikanie substancji aktywnych w głąb biofilmu. Jednocześnie obecność dwóch dodatnio naładowanych centrów kationowych oraz długich łańcuchów węglowodorowych sprzyja silnej adsorpcji na ujemnie naładowanych ścianach komórek bakteryjnych, prowadząc do ich uszkodzenia i eliminacji.

Istotną cechą Gemsuru jest jego multifunkcjonalność. Może on pełnić równocześnie rolę detergentu, środka dyspergującego osady, inhibitora korozji oraz biocydu. Włączony do planowych procedur utrzymania instalacji wodnych wspiera zarówno usuwanie istniejącego biofilmu, jak i ograniczanie jego ponownego powstawania. W praktyce przekłada się to na poprawę jakości wody, zmniejszenie ryzyka zakażeń oraz wydłużenie trwałości i niezawodności całej instalacji.